SVETOZAR STANKOVIĆ (1882-1947)

Novi Kneževac je oduvek bio jedno od središta srpske političke, kulturne i društvene misli tokom različitih perioda naše istorije, bilo da je u pitanju period Austrougarske ili Jugoslavije. Brojni političari i ministri, lekari, naučnici i ekonomisti , istoričari, književnici i umetnici, rođeni su u Novom Kneževcu i njegovoj okolini, a mnogi od njih su prevazišli granice lokalnog, odnosno njihovo delovanje se osećalo u čitavoj državi, bilo da je reč o Austrougarskoj ili Jugoslaviji. Jedna od takvih ličnosti je bio i inženjer Svetozar Stanković, ugledni nacionalni radnik i ministar poljoprivrede u vladi Milana Stojadinovića u periodu 1935-1939. godine. On po čemu je on još značajan pokušaćemo da vam predstavimo u ovom tekstu.

Svetozar je rođen u uglednoj porodici Stankov, u Jozefovu, kod Turske Kanjiže ( danas Novi Kneževac) 1. maja 1882. godine. Jozefovo je imalo dugu tradiciju vojnog mesta-naime bilo je deo Velikokikindskog dištrikta te su njegovi stanovnici imali poseban status militara-vojnika, iako ih je od Turske Kanjiže i njenih stanovnika, koji su bili u statusu paora, razdvajala samo jedna ulica. Iako je taj status bio ukinut devet godina pre Svetozarevog rođenja, upravo ova činjenica je omogućila porodici Stankov da se uzdigne u ekonomskom smislu do bogatog ratarskog sloja, koja će njegovim roditeljima omogućiti da uspešno školuju svoga sina. Osnovnu školu je završio u rodnom mestu, da bi nakon toga otišao u Novi Sad gde je završio srednješkolsko obrazovanje u Velikoj srpskoj pravoslavnoj gimanziji ( danas gimnazija Jovan Jovanović Zmaj u Novom Sadu). Studije je uspešno počeo i završio u Budimpešti na Tehničkom fakultetu.

Nakon uspešno završenog fakulteta prelazi u Kraljevinu Srbiju 1907. godine gde stupa u državnu službu i učestvuje u izgradnji državnih železnica do 1912. godine. Upravo izgradnja ovih železnica biće jedan od ključnih faktora u uspešnim Balkanskim ratovima koje je Kraljevina Srbija vodila 1912/1913. godine. Posle završetka ovog posla vraća se u Austrougarsku gde postaje upravnik Crkvenih fondova i imanja u Sremskim Karlovcima, što je bila izuzetno odgovorna služba tog doba.

Prvi svetski rat, starhote i teror koji je prošao sprski narod i inteligencija u granicama Austrougarske neće zaobići ni Svetozara. U knjizi „Veliki rat i prečanski Srbi“ čiji su autori Dejan Mikavica, Goran Vasin i Nenad Ninković, profesori sa odseka za istoriju Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, koji su istraživali arhivsku građu vezanu za ovaj period, nalazi se podatak i o sudbini Svetozara Stankovića.

-Vikarni episkop Ilarion Zeremski je pisao Mironu Nikoliću ( administrator Karlovačke mitropolije R.NJ. ) da je neophodno da se zauzme za inženjera Svetozara Stankovića, kao vrhovnog glavnog nadzornika svih poslova obnove i opravke manastira i crkva, jer je isti mobilisan i nalazi se pod nadzorom segedinske komande . Njegovim angažovanjem apsolutno su ugroženi svi poslovi opravke i generalne obnove manastira , pa je stoga Vujić molio administratora da se zauzme da se po članu zakona inženjer Stanković oslobodi vojne službe kao apsolutno neophodan za funkcionisanje Odbora/Uprave srpskih pravoslavnih manastira Karlovačke mitropolije, pišu u svom delu Mikavica, Vasin i Ninković.

Ime Svetozara Stankovića, ponovo postaje aktuelno na samom kraju Prvog svetskog rata, gde se zatiče u rodnom Jozefovu. Naime nakon uspešno proboja Solunskog fronta tokom septembra meseca 1918.godine, srpska vojska početkom novembra prelazi Savu i Dunav i kreće u oslobođenje vojvođanskih oblasti. Istoričar i arhivista Srđan Sivčev iz Istorijskog arhiva Kikinda beleži u svom delu „Prisajedinjenje 1918. godine u svetlu Velike Kikinde“ sledeće reči:

–…Srpskom narodnom veću u Velikoj Kikindi poslat je spisak članova Srpskog narodnog veća i srpske garde u Jozefovu, od 12. novembra 1918. godine. Ukupno je srpsko veće u Jozefovu imalo 15 članova: Miloš Stanković (predsednik), Dušan Čobić (potpredsednik), Steva Dimitrijević (sekretar), Josif Janićijević, Joakim Suvajdžić, Svetozar Stanković, Emil Vlahov, Kosta Skanovski, Dragutin Ninčić, Dušan Čobanov, Rufim Suvajdžić, Vojin Stankov, Milutin Jovanov, Dušan Janjatov, Miloš Ninčić. Članovi srpskih narodnih veća u Banatu, Bačkoj i Baranji bili su pripadnici mesne inteligencije i ugledni članovi ratarskog staleža. Uglavnom su članovi veća u svim mestima bili lokalni sveštenici, učitelji i opštinski činovnici, koji su i bili na čelu srpskih veća. … Na sednici Srpskog narodnog veća u Jozefovu, koja je održana 22. novembra 1918. godine, izabrana su dva delegata koja su predstavljala srpsko stanovništvo Jozefova, koje je brojalo 1508 ljudi. Za delegate su izabrani paroh Joakim Suvajdžić i inženjer Svetozar Stanković.

Svetozar Stanković je dakle bio jedan od 757 delegata koji su na Velikoj narodnoj skupštini 25.novembra 1918. godine proglasila prisajedinjenje Banata, Bačke i Baranje Kraljevini Srbiji, kao predstavnik srpskog naroda iz Jozefova, zajedno sa sveštenikom Joakimom Suvajdžićem. Učestvovao je na mirovnoj konferenciji u Parizu 1919. kao stručnjak jugoslovenske delegacije o pitanjima režima voda i isporuka uglja iz pečujskog rudnika.

Nakon osnivanja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca Svetozar postaje aktivan sudeonik političkog života novostvorene države. Pristupa Narodnoj radikalnoj stranci Nikole Pašića, na čijoj listi je biran za narodnog poslanika 1923. , 1925. i 1927. godine. Aktivno je učestovao i sprovođenu agrarne reforme i kolonizacije, gde je pri ministarstvu poljoprivrede i agrarne reforme obavljao više značajnijh javnih funkcija. Dao je značajan doprinos rešavanju pitanja izgradnje pančevačkog mosta, meliorizaciji Pančevačkog rita i opštoj sanaciji vodnih zadruga koje su bile u teškim finansijskim prilikama nakon završetka Prvog svetskog rata.

Značajan doprinos je dao i kulturi, pošto je u periodu 1926-1927. godine bio predsednik Srpskog narodnog pozorišta u Novom Sadu. Zalagao se u tom periodu svog javnog angažovanja za spajanje Srpskog narodnog pozorišta sa Maticom srpskom.

Svoj najveći ugled će steći nakon osnivanja JRZ-Jugoslovenske radikalne zajednice Milana Stojadinovića čiji će postati član. Na poziv Stojadinovića ulazi u njegovu vladu kao resorni ministar za poljoprivredu. Upravo u njegovom mandatu će seljacima širom tadašnje jugoslovenske države biti oprošteni seljački dugovi, te će doći do porasta poljoprivredne proizvodnje baš u tom periodu, što je svakako jedna od njegovih najvećih zasluga. Biće i aktivan u okviru svoje političke stranke kao jedan od najbližih saradnika Milana Stojadinovića. Organizovao je i sreski odbor JRZ u Novom Kneževcu, koji će se služiti svim sredstvima u borbi za vlast sa svojim političkim protivnicima, među kojima se ističe dr Slavko Šećerov iz Srpskog Krstura član Demokratske stranke i kasnije Jugoslovenske nacionalne stranke Bogoljuba Jevtića. Lokalni hroničar iz Novog Kneževca Zdravko Ramadanski je u svom nikada objavljenom delu „Istorija Novog Kneževca“ zabeležio:

-Izborna borba 1935. godine između pristalica dr Slavka Šećerova i pristalica inženjera Svetozara Stankovića završila se groznom tučom. Pristalice dr Šećerova krenule su organizovano iz Krstura kolima na politički zbor koji se imao održati u Novom Kneževcu. Pristalice inženjera Stankovića organizovane od strane Obrada Kuzmanova, dočekali su Krsturce pri ulazu u Novi Kneževac, porezali štranjke i uzde na kolima da ne mogu dalje i napale Krsturce batinama i levčama sa kola. Krsturci su davali otpor pa se tuča produžila i u Kneževcu. Bilo je pokrjanih kola, razbijenih glava i sa jedne i sa druge strane, bilo je koji su i kasnije umrli od zadobijenih povreda. Političke strasti između dve najjače partije, demokratske i radikalske su se izrodile u mržnju između rođaka, prijatelja u mestu i ostalih mesta u srezu.

Prilikom lokalnih izbora 1936. godine ministar Stanković je posetio kolonističko selo Podlokanj, koje nastalo u procesu agrane reforme i kolonizacije. O tim događanjima vredno je kazivanje Zorke Dragić iz Podlokanja koju je zabeležio njen sin Radivoje-Rajko Dragić.

–Stranke: Najviše ih je bilo u opoziciji „Borbaši“. Pravljen je slavoluk za doček Svetislava Hođare 1936. godine. Kurir javljao kroz selo. Umesto Ođare dođe njegov politički protivnik Stanković koga su gađali jajima. Vladajućoj stranci su pripadali: Rade Budimir, Milosav Brajević, Grbić Jovo, Vaso i Milkan, Vid Marić. Posle posete Podlokanju Stanković podelio placeve u Siriškoj ulici.

Prilkom izgradnje Sokolskog doma  u Novom Kneževcu, koji je završen 9. oktobra 1937. godine, na godišnjicu smrti kralja Aleksandra 1934. godine, ime Svetozara Stankovića je zabeleženo kao jednog od dobrotvora. Zdravko Ramadanski u svom već pomenutom delu beleži da je Stanković bio kum na osvećenju zastave Srpske nacionalne omladine 1938. godine u svom rodnom mestu Jozefovu, koje je nakon završetka Prvog svetskog rata promenilo ime u Obilićevo.

Pad vlade Milana Stojadinovića u februaru 1939. godine odredio je i političku sudbinu Svetozara Stankovića. Obojica odlaze sa svojih funkcija, a kada nakon toga Milan Stojadinović bude pokušao da organizuje novu političku stranku pod nazivom Srpska radikalna stranka 1940. godine, prvi potpredsednik te stranke će postati upravo Svetozar Stanković. Međutim politički egzil koji je doživeo Stojadinović u martu 1941. godine kada je proteran iz Jugoslavije i interniran od strane Britanaca, ugasile su nade Stankovića u novu stranku i njegove političke ambicije.

U godinama Drugog svetskog rata Svetozar Stanković nije igrao nikakvu ulogu, odnosno čitavo vreme rata proveo je u Beogradu, pasivno. Tu je i dočekao kraj rata i uspostavljanje nove komunističke vlasti, koja je na njega, kao najbližeg saradnika Milana Stojadinovića gledala sa nepoverenjem. Upravo će u Beogradu i okončati svoj život 19. januara 1947. godine. Sahranjen je na pravoslavnom groblju u Obilićevu u porodičnoj grobnici Stanković.

Oznake: knjiga sećanja i uspomena